علم اصلاحات شاهانه

احمد ساجدی

16 اسفند 1399

سال‌های آغازین دهه ۱۳۴۰ مصادف با روی کار آمدن «جان.اف.کندی» از حزب دموکرات در آمریکا و اعمال فشار وی به محمدرضا پهلوی برای به اجرا گذاردن طرح‌هایی تحت نام «اصلاحات» بود. هدف از این طرح‌ها فرونشاندن اعتراضات مردمی در ایران، تقویت حکومت شاه، و در نتیجه جلوگیری از قیام‌ها و انقلاب‌های مردمی در داخل کشور بود. اولین مورد از اصلاحات از جانب علی امینی در ۱۳۴۰ با عنوان «اصلاحات ارضی» به اجرا گذارده شد. پس از او اسدالله علم که در تیر ۱۳۴۱ به نخست‌وزیری منصوب شد، اصلاحات دیکته شده از سوی آمریکا را آنگونه که مطلوب شاه بود، دنبال کرد. طرح «انجمن‌های ایالتی و ولایتی»، طرح ناتمام «اصلاحات ارضی»، طرح «اصول شش‌گانه انقلاب» موسوم به «انقلاب سفید»، عناوین مختلف برنامه‌هایی بود که اسدالله علم در دوران نخست وزیری ۲۰ ماهه خود (۲۸ تیر ۱۳۴۱ تا ۱۷ اسفند ۱۳۴۲) تلاش کرد آنها را در قالب «اصلاحات» به اجرا درآورد. این اقدامات به دلیل ایرادات بنیانی زیادی که بر آنها وارد بود، از ابتدا با مخالفت روحانیت و در رأس آنها امام خمینی مواجه شد.

درباره این «اصلاحات شاهانه» اخیراً کتابی با عنوان «عَلَم اصلاحات شاهانه» منتشر شده است. این کتاب به بررسی دقیق طرح موسوم به «انجمن‌های ایالتی و ولایتی» و پیگیری آن از سوی اسدالله علم در سال ۱۳۴۱ پرداخته و مخالفت‌های امام را که منجر به شکست این طرح در آن زمان گردید، مورد بررسی قرار داده است.

به موجب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی واژه «اسلام» از شرایط انتخاب‌کنندگان و انتخاب‌شوندگان حذف می‌شد، انتخاب‌شوندگان نیز به جای اینکه مراسم تحلیف را با قرآن به جای آورند، از این پس این کار را با «کتاب آسمانی» انجام می‌دادند. افزون بر این در مصوبه به زنان نیز حق رأی داده شده بود.

امام خمینی که تصویب لایحه مذکور را مقدمه‌ای بر برنامه‌های ضد اسلامی حکومت شاه می‌دانست، بلافاصله علمای طراز اول قم را دعوت کرد تا در منزل آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری بنیانگذار حوزه علمیه قم گرد هم آیند و درباره این لایحه به مشورت و تصمیم‌گیری بپردازند. امام در این جلسه، اهداف دولت را برشمرد و نسبت به تصویب چنین لایحه‌ای اعلام خطر کرد. در پایان جلسه نیز تصمیم گرفته شد که طی تلگرافی به شاه، مخالفت مراجع و علما نسبت به لایحه اعلام داشته و لغو فوری آن درخواست شود و ضمناً جلسات مشورتی منظم هفتگی میان علمای حوزه برقرار شود تا تصمیمات با وحدت نظر اتخاذ شود.

شاه در تلگرافی که متن آن روز بعد به امام و سه تن از دیگر مراجع قم مخابره شد، این تغییرات را غیر مهم دانست. سپس مراجع تلگرافی به علم مخابره کردند. امام در تلگراف خود لایحه مذکور را مخالف اسلام و قانون اساسی دانست و تأکید کرد علمای ایران و سایر مسلمین در امور مخالف به شرع ساکت نخواهند ماند.

سخنرانی‌ها، اعلامیه‌ها و پیگیری‌های امام خمینی و دیگر مراجع، باعث شد لایحه‌ای که در مهر 1341 به تصویب دولت رسیده بود در آذر ماه همان سال لغو گردد.

کتاب «علم اصلاحات شاهانه» این واقعه مهم سیاسی و اجتماعی معاصر ایران را همراه با عکس‌العمل‌های امام ودیگر علما در مقابل شاه و اسدالله علم بیان کرده و واکنش‌های متقابل مدافعین و مخالفین را روایت و تحلیل نموده است.

این کتاب شامل ۹ فصل است. عناوین فصول کتاب عبارتند از:

فصل اول: نشستی سرنوشت ساز

فصل دوم: بازگشت به نقطه گسست

فصل سوم: آغاز قیام با روایتی دیگر

فصل چهارم: سرگذشت آن نشست (پیامدها و زمینه‌ها)

فصل پنجم: تلگراف‌ها

فصل ششم: بازار تهران، حامی قیام قم

فصل هفتم: نخستین راهپیمایی‌های سیاسی در قم

فصل هشتم: عقب‌نشینی

فصل نهم: وحدت علما

کتاب «علم اصلاحات شاهانه» شرح مبارزه روحانیت با طرح انجمنهای ایالتی و ولایتی را از تشکیل جلسه‌ای در 16 آذر 1341 روایت کرده است. این جلسه به فاصله یک ماه پس از تصویب طرح مزبور در هیئت وزیران و در فردای انتشار متن آن، با هدف یافتن راه مقابله با طرح و خنثی ساختن آن تشکیل گردید. به اعتقاد نویسنده، این جلسه سرآغاز جنبش سیاسی مذهبی بزرگ و سرنوشت‌ساز در تاریخ تحولات ایران گردید.

این کتاب در ادامه، به شرح نشست‌های علما و مراجع و تبعات و تأثیرات آنها می‌پردازد و ماجرا را به صورت جزء به جزء از زاویه دید علمای دینی به شکل «تاریخ شفاهی» بیان می‌کند.

کتاب «علم اصلاحات شاهانه» توسط «بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی ایران» و زیر نظر حجت‌الاسلام عبدالمجید معادیخواه تهیه و تنظیم شده و «پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی» وابسته به «مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی» آن را در سال 1399 چاپ و منتشر کرده است. این کتاب که در قطع وزیری و در ۵۹۴ صفحه تهیه شده، اسناد ساواک، اعلامیه‌ها، تلگراف‌ها، خاطرات و تصاویر مرتبط با متن کتاب را نیز در بخش‌های مناسب آورده است.

درباره این کتاب ذکر چند نکته ضروری به نظر می‌رسد:

1- کتاب فاقد مقدمه و پیشگفتار است. در نتیجه مخاطب راهی برای شناسایی محتوای کتاب جز خواندن کامل آن ندارد.

2- نویسنده به جای مقدمه، روایتی زیر عنوان «چرا چنین بی‌مقدمه» حاوی انتقاد از مرحوم هاشمی رفسنجانی را در ابتدای کتاب گنجانده است که این پدیده در عرصه کتاب‌نویسی عجیب به نظر می‌رسد.

3- کلمه «علم» در عنوان روی جلد کتاب به دلیل آن که اِعراب گذاری نشده، معانی مختلفی می‌تواند داشته باشد. خواننده قبل از خواندن این کتاب نمی‌تواند بفهمد مقصود از این کتاب «عِلم اصلاحات شاهانه» است یا «عَلَم اصلاحات شاهانه». ضمن آنکه عَلَم به معنی «اسدالله عَلَم» نیز پیگیر «اصلاحات شاهانه» بوده است....

 
تعداد بازدید: 2237

آرشیو کتاب و نشریه