02 مهر 1401
در 2 مهر 1343 ساواک قزوین در گزارشی به ساواک استان مرکزی مینویسد:
«گزارش مأمور حاکیست در مسافرت اخیر تهران موضوع ائتلاف و همکاری طرفداران نهضت آزادی با طرفداران آیتالله خمینی و بعضی روحانیون دیگر را از آقایان حاج خلیل شعار... ، حاج حبیبالله شعار... و حمید آقای عالینسب... که همگی عضو رسمی نهضت آزادی در کمیته مرکزی (حومه بازار) میباشند، در اختیار نامبرده گذاردهاند. در صورتی که بطور غیرمحسوس از آنان تحقیق شود شاید بتوان حقایق مطلب را بدست آورد، ولی باید به نحوی باشد که مأمور مشخص نگردد...»[1]
آیا ائتلاف «نهضت آزادی ایران» با نهضت امام خمینی – که گزارش فوق مدعی آن است - دستور و راهبردی حزبی بود؟
در نیمه دوم سال 1341 و در پی اعلام مخالفت امام خمینی با مصوبه انجمنهای ایالتی و ولایتی و همراهی و همکاری دیگر مراجع تقلید با ایشان، موج شور و عصیان علیه دولت در میان مردم پدیدار شده، اقشار مختلف جامعه با فرستادن تلگرام و طومار برای علما و مراجع آمادگی خود را برای فداکاری به نفع جنبش روحانیت اعلام کردند. نهضت آزادی ایران نیز در آبان ماه 1341 در اعلامیهای با عنوان «دولت از هیاهوی انتخاباتی انجمنهای ایالتی و ولایتی چه خیالی دارد؟»، مصوبه دولت را عوامفریبی و سرگرم ساختن مردم دانسته، با یادکرد از دکترمحمد مصدق به عنوان «رهبر واقعی و محبوب همگی»، انتخاب نمایندگان مجلس - که در سال 1340 منحل شده بود - را اولین اقدام ضروری دانست. پس از 50 روز مبارزه، دولت عقبنشینی و در مطبوعات 10 آذر 1341 مصوبه را الغا کرد. ابعاد و عمق مبارزات امام خمینی اما فراتر از الغای مصوبه مزبور بوده، این رخداد تنها بستر و فرصتی برای قیام علیه رژیم را برای ایشان فراهم ساخت. امام در اعلامیهای که بعد از تلگرام نخستوزیر وقت - اسدالله علم - به بعضی مراجع صادر کرد، به ملت ایران درخصوص خطر صهیونیسم برای اسلام، استقلال و اقتصاد مملکت و عدم سکوت در برابر آن هشدار داد. نهضت آزادی نیز دیگربار با صدور اعلامیهای با عنوان «در زمینه اعلامیههای اخیر علمای اعلام و مراجع عظام» از نهضت روحانیون دفاع کرد.[2]
در پی اعلام اصول ششگانه موسوم به انقلاب سفید و به رفراندوم گذاردن آن توسط شاه در 19 دی، امام خمینی در اول بهمن اعلامیهای صادر و رفراندوم را به علت مخالفت با قانون اساسی تحریم کرد. سایر مراجع نیز اطلاعیههای مشابهی صادرکردند. نهضت آزادی در بیانیه مشروحی در 3 بهمن ابعاد و آثار رفراندوم را بررسی و بدون اشاره به امام خمینی - با مواضعی مشابه جبهه ملی - اصلاحاتِ دروغین و رفراندوم قلابی را نفی و محکوم کرد.[3] اینهمه سبب شد که رهبران نهضت آزادی دستگیر و زندانی شده، نهضت به دلیل فقدان ایشان در قبال حوادث مدارس فیضیه قم و طالبیه تبریز واکنشی نشان ندهد، در تظاهرات روز 13 خرداد 1342 اما اعضای جوان نهضت آزادی فعالانه و خودجوش شرکت کردند.[4] در پی دستگیری امام خمینی در سحرگاه 15 خرداد، بسیاری از افراد نهضت نیز همچون سایرین به خیابانها آمده، شماری نیز در کنار بازداشت گسترده روحانیون و فعالان سیاسی بازار و دانشگاه بازداشت شدند.[5]
نهضت آزادی در 19 خرداد و در غیاب رهبرانش بیانیهای به نام «دیکتاتور خون میریزد» صادر و به اقدامات رژیم در سرکوب خونین قیام 15 خرداد اعتراض کرد، چندی بعد اما اعلامیه دیگری به امضای دستگاه اجرایی نهضت آزادی منتشر شد که نشاندهنده اختلافنظر میان اعضای جوان انقلابی و رهبران نهضت بود. رهبران بازداشتی نهضت، این اعلامیه و چند اعلامیه مشابه آن را تکذیب کرده، ساختگی دانستند.[6]
با تداوم دستگیری و سرکوب مخالفان از نیمه دوم سال 1342، در آبان ماه سران نهضت آزادی محاکمه و فعالیت نهضت آزادی نیز متوقف شد. امام خمینی پس از بازگشت به قم، در سخنانی در 21 فروردین 1343 از محبوسین نهضت آزادی _ آیتالله طالقانی و مهندس بازرگان _ یاد[7] و در 19 تیر 1343 حکم دادگاه مبنی بر 10 سال حبس ایشان را به شدت محکوم کرد.[8]
مهندس بازرگان و سایر اعضای نهضت تا پایان سال 1346 آزاد شدند. بازرگان که در دفاعیات خود در دادگاه بارها اتهام ضدیت با سلطنت را نفی و در جلسه مورخ 7 /4 /43 نهضت آزادی را آخرین سنگر دفاع از قانون اساسی و سلطنت مشروطه توصیف کرده بود، پس از آزادی از فعالیت سیاسی کنارهگیری کرد. از آن پس تا سال 1356 هیچگونه فعالیت سیاسی و تشکیلاتی به نام نهضت آزادی ایران انجام نشده،[9] اقدامات خودجوش و غیر تشکیلاتی هوادارانش را نمیتوان به حساب نهضت آزادی گذارد.[10]
پینوشتها:
[1]. مرکز بررسی اسناد تاریخی، انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، استان قزوین، ج 1، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، 1393، ص 227.
[2]. سلطانی، مجتبی، نهضت آزادی ایران، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، 1398، ص 112.
[3]. همان، ص 114.
[4]. همان، ص 116.
[5]. همان، ص 118.
[6]. همان، صص 121 – 123.
[7]. همان، صص 125 - 126.
[8]. همان، ص 129.
[9]. همان، ص 133.
[10]. همان، ص 136.
تعداد بازدید: 591