15 خرداد رخدادی كه تبدیل به تاریخ شد

شب 12 محرم 1383 مطابق با 15 خرداد 1342 حمله‌ی نظام مشروطه‌ی سلطنتی به نهادهای دینی و در رأس آن پایگاه روحانیت در حوزه‌ی علمیه‌ی قم آغاز شد. حمله به دین و نهادهای دینی، اولین تهاجم رژیم مشروطه‌ی سلطنتی به باورها و اعتقادات جامعه‌ی ایران نبود. اما نحوه‌ی برخورد مأموران نظامی و انتظامی و ساواك با روحانیت، كشتار و ضرب و شتم وسیع مردم، دستگیری­های وسیع وعاظ و علما در تهران و شهرستان‌ها و گردآوری آنها در زندان موقت شهربانی در تهران و از همه مهم­تر اسائه‌ی ادب به ساحت مرجعیت و دستگیری امام خمینی (ره)، همه و همه نشان می­داد كه جنس برخورد نظام شاهنشانی با دین، نهادهای دینی، روحانیت و مردم در پانزده خرداد، از جنس دیگری است.

15 خرداد، برافتادن مشروطه و برآمدن انقلاب اسلامي؛ مقدمه‌اى بر يك جنبش بزرگ اجتماعى با اسناد جديدى از اين نهضت

بارها شنیده‌ایم كه پانزده خرداد سال 1342 در تاریخ تحولات سیاسى ـ اجتماعى ایران نقطه‌ى عطف است. اگر چه عده‌اى تلاش می‌كنند، با عادی‌سازى دگرگونی‌هاى این مقطع تاریخی، از تبیین نتایج آن پرهیز كرده و نقطه‌ى عطف بودن آن را برنتابند. اما مگر می‌توان اثرات یك جنبش اجتماعى فراگیر، مثل 15 خرداد را از تاریخ ایران حذف كرد؟

اندیشه تحریم و گوشه‌ای از مبارزات ملت مسلمان ایران در دوران پهلوی؛ درباره سه اعلامیه طلاب در تحریم پاره‌ای از مؤسسات وابسته به بهاییان قبل از نهضت 15 خرداد

شاید وقتی مرحوم میرزای شیرازی فتوای تحریم تنباکو را صادر می‌کرد تا از این طریق با تهاجمات پیچیده سیاسی، فرهنگی و اقتصادی استعمار انگلیس و ذات تهاجمی تمدن جدید غرب مقابله کند، هیچ‌گاه تصور نمی‌کرد که روش تحریم در مبارزه، بعدها به عنوان اندیشه‌ای کاملاً کارآمد بخش مهمی از تاریخ معاصر ایران و پاره‌ای از کشورهای زیرنفوذ استعمار را تحت‌تأثیر قرار دهد. اکنون به راحتی می‌توان معنای این اظهارات پاره‌ای از کارگزاران سیاست‌های نظام استبدادی پادشاهی در ایران و روش‌های غرب را در غارت منابع ملی این کشور درک کرد که بعد از نهضت تنباکو گفتند: دخالت اضطراری میرزای شیرازی در امر سیاست گرچه برای حفظ استقلال مملکت و نگه‌داری از تجاوزات بیگانگان بسی سودمند بود و لیکن بذری در مزرعه روحانیت پاشیده شد که معلوم نیست چه حاصلی برویاند و چه نتیجه در آینده برای سیاست و روحانیت این مملکت داشته باشد و کدام دست قوی بتواند این خلط و مزج را برهم زده و هر یک از سیاسیون و روحانیون را به ادای وظیفه خود وادارد.

15 خرداد زمینه های تبلور یک آرمان تاریخی و گشودگی زبان دین در حوزه سیاست

می‌گویند فلسفه، فعالیت مداوم ذهن انسان است و تقسیمات میان ادوار تاریخی همیشه تا اندازه‌ای از سر شوق شخصی و غیرواقعی است. اما در تاریخ ایران مرحله‌ای که با جنبش 15 خرداد سال 42 آغاز و به انقلاب اسلامی ختم می‌شود وحدت حقیقی مشخصی دارد که این وحدت از سر ذوق نیست. این مرحله از تاریخ ایران دوران مهم سازنده فلسفه سیاسی جدید است که در آن انحطاط نظام شاهنشاهی، پیروزی انقلاب اسلامی و فروپاشی حکومت مشروطه سلطنتی از یک طرف و ناکامی و ناکارآمدی مدرنیته، مدرنیسم و مدرنیزاسیون (که بر پایه تقلید و تحقیر و تعطیلی عقل ایرانی قرار گرفته بود) از طرف دیگر، پیش فرض اساسی است. در سراسر دویست سال اخیر، زیر سیطره سازش آشکار و پنهان نظام استبدادی و دیکتاتوری پادشاهی با جریان منورالفکری غرب‌گرا، عقل ایرانی مسلمان در ساحات مختلف و موضوعات متعدد تحول و دگرگونی؛ زیر سلطه و سیطره روش‌های اصحاب غرب‌گرای تجدد و ترقی قرار داشت. در تمام این دوران ملت ایران به رهبری علمای دینی مبارزه طاقت فرسایی را با سه رکن بردگی جدید یعنی: نظام استبدادی، روشنفکری غرب‌گرا و استعمار در همه جبهه‌ها آغاز کرد. اما تا قبل از 15 خرداد سال 1342 اسلوب مبارزه و راهی که ذهن ایرانی می‌پیمود و روشی که با استفاده از آن افکار خود را بیان می‌کرد هنوز متعلق به لوازم دنیای قدیم بود نه تعلقات دنیای جدیدی که زیرسیطره مدرنیته و مدرنیسم و مدرنیزاسیون شکل گرفته بود.

قیام 15 خرداد و نهضت‌های سده پیشین؛ مشابهت‌ها و تفاوت‌ها

هجوم همه‌جانبه استعمارگران در سده‌های شانزدهم و هفدهم میلادی به سرزمین پهناور اسلامی و توطئه گسترده آنان برای سلطه بر منابع و دارایی‌های سرشار خاورمیانه، با واکنش تند و توفنده پیشوایان اسلامی و عالمان دینی روبه‌رو شد و درگیری شدید و عمیقی میان فرهنگ عدالت‌پرور اسلام و فرهنگ زور و تجاوز و قلدری و کشورگشایی پدید آمد که دامنه آن طی قرون و اعصار ادامه یافت و تا به امروز کشیده شده است.

تحليل خاتمی از واژه‌های مرتجع و مترقی در قيام 15 خرداد

آقاي سيد‌محمد خاتمی، ديدگاه، تحليل و ارزيابی خود را درباره قيام اسلامي 15 خرداد ارائه كرده است. با هم اين تحليل را كه در مجموعه «خاطرات 15 خرداد» از انتشارات دفتر ادبيات انقلاب اسلامي منعكس شده است، مي‌خوانيم:

بازخوانی حادثه مسجد فيل

حادثه مسجد فيل از جمله حوادث مهم انقلاب اسلامي در مشهد است كه پس از قيام پانزده خرداد و مهاجرت علما به تهران بوقوع پيوست. اين حادثه زمانی رخ داد كه واعظ شهير سيد عبدالكريم هاشمی‌نژاد جهت ايراد سخنرانی به مسجد فيل واقع در پايين خيابان دعوت شد. در شب بيست و سوم مهرماه 1342ش سومين جلسه از اين سلسله سخنرانيها، جمعيتي حدود شش هزار تا هفت هزار نفر جهت استماع سخنرانی هاشمی‌نژاد گرد هم آمدند. ايشان با تشريح لايحه انجمنهای ايالتی و ولايتی، از سياستهای رژيم در تساوي ظاهری حقوق زن و مرد، بازداشت امام و ديگر علما پس از قيام پانزده خرداد و همچنين وجود اختناق و عدم وجود آزادي در كشور انتقاد كرد. ايشان در بخشي ديگر از سخنان خود اسدالله علم را تهديد كرد. ساواك مشهد كه از چندی پيش از سخنرانيها و روشنگريهای وي احساس خطر كرده بود پس از رايزنی و كسب مجوز از استاندار خراسان و ساواك مركز دستور بازداشت هاشمی‌نژاد را صادر كرد.

بازنگری ریشه‌های قیام 15 خرداد

در دهه‌های اول پس از جنگ دوم جهانی و بویژه متعاقب رشد نهضت اسلامی در فلسطین و الجزایر، آمریكائیها تلاش كردند با ارائه طرحی موسوم به «اصلاحات ارضی» به تقسیم زمین میان دهقانان مبادرت ورزند تا از این طریق بتوانند گامهائی را برای تضعیف یا خنثی كردن این گونه نهضتها بردارند.

ماجراي عبدالقيس جوجو

یكی از زوایای مغفول در قیام اسلامی 15 خرداد، پرونده‌ای ساختگی راجع به فردی است با نام «عبدالقیس جوجو» كه به دریافت پول از جمال‌عبدالناصر و انتقال آن به ایران جهت توزیع میان عوامل گروههای مذهبی متهم شده است.

تشريح ضعف رژيم شاه در برابر قيام 15 خرداد از زبان ارتشبد حسين فردوست

درباره قيام 15 خرداد 1342، نكته‌اي كه بدواً بايد متذكر شوم، ناآشنايي و بي‌اطلاعي عجيب مسئولين اطلاعاتي و امنيتي كشور و شخص محمد‌رضا از حركت‌هاي مردمي بود. در آن زمان، محمد‌رضا مسئله روحانيت را جدي نمي‌گرفت و خطر تيمور بختيار را براي سلطنت خود بيش از مردم مي‌دانست.در آن زمان محمد‌رضا به دستور كندي طرح «انقلاب سفيد» را عملي مي‌ساخت و لذا يك قالب تبليغاتي مشخص يافته بود و هر مخالفتي را با اين قالب بسادگي تحليل مي‌كرد: هر كس، حتي همه مردم، اگر مخالف ديكتاتوري او بودند مخالف اصلاحات ارضي او تلقي مي‌شدند و طبق اين قالب، فئودال بودند!