مروري بر زمينه‌ها و آثار قيام ۱۵ خرداد ( با نگاهي به وضعيت جبهه ملي و نهضت آزادي)

مطلع این مقاله تاريخ پانزدهم مهرماه 1341 است که هيئت وزيران لايحه جديد تشكيل انجمنهاي ايالتي و ولايتي را تصويب كرد. در مصوّبه دولت براي اولين بار قيد «اسلام‌« از شرايط انتخاب‌كنندگان و انتخاب‌شوندگان برداشته شد و به جاي سوگند به قرآن‌، سوگند به «كتاب آسماني‌« آورده شد.این مقاله در ادامه به روند وقوع حوادث سالهای اولیه دهه چهل می پردازد و تفاوت آن با مقالات همسو و هم نوع دیگر در این است که در کنار مرور روند حوادث، اوضاع داخلی و فعالیتهای جبهه ملی و نهضت آزادی در این دوره را نیز تحت نظر قرار داده است. بررسی چگونگی انحلال جبهه ملی دوم و تعطیلی نهضت آزادی، مطالب پایانی این مقاله را تشکیل می دهند.

بحران ساختاری حاکمیت پهلوی، نظریه وابستگی و قیام 15 خرداد 1342

قيام پانزده خرداد 1342 يكي از حركتهاي سياسي ـ مذهبي ايران معاصر است كه علی‌رغم آثار مكرر، ابعاد اجتماعي و اقتصادي آن كمتر بررسي شده است. در اين مقاله، تلاش شده است تا اين جنبش ديني و سياسي را از نظر زمينه‌هاي وابستگي سياسي ‌ـ اقتصادي سلطنت پهلوي و براساس نظريه توسعه وابسته، بررسي کرده و نشان دهیم كه چگونه وابستگیهاي سياسي، اقتصادي رژيم سلطنتي و رشد و توسعه كشور به‌دليل حضور جدي غرب و الگوهاي نوسازي وابستگي ناشي از آن، باعث بروز تضادهاي اجتماعي، سياسي و اقتصادي در درون جامعه ايران شده است؛ و به دنبال این امر مقاومت نهادهاي ريشه‌دار اجتماعي و ديني جامعه ايران در مقابل الگوهاي نيم‌بند توسعه غربي در جامعه ایران قرار گرفت. به‌طوري كه 15 سال پس از قيام مذكور، جامعه ايراني روند جدي ديگري را در تقابل با الگوهاي توسعه وابسته سپري كرد؛ تا اينكه در انقلاب اسلامي سال 1357 باعث توقف كامل اين روند و طرح مناسبات جديدي در عرصه‌هاي سياسي، اجتماعي و اقتصادي در جامعه ايران شد.

بررسي اجمالي همراهي يا موضع‌‌گيري در برابر لايحه انجمنهاي ايالتي و ولايتي، انقلاب سفيد و حادثه فيضيه

از سال 1340 و اندكي پس از رحلت آيت‌الله بروجردي، باب جديدي در روابط منفي روحانيت و دستگاه حاكم و نهايتاً مبارزه امام با رژيم شاه گشوده شد كه موضوع پژوهش می‌باشد. در اين دوره كه از ماجراي انجمنهاي ايالتي و ولايتي آغاز مي‌گردد، فعاليتهاي سياسي امام روز به روز بيشتر، آشكارتر، وسيع‌تر و قاطع‌تر شده و به مقابله مستقيم با رژيم شاه مي‌انجامد. خشونت و قساوت شاه در ايجاد فاجعه مدرسه فيضيه و واقعه پانزده خرداد42 و سكوت و عقب‌نشينی برخي از مراجع و علما در مقابل ارعاب و تهديدات رژيم نه تنها كمترين ترديدي در تداوم مبارزه امام ايجاد نمي‌كند بلكه ايشان را نسبت به قريب‌الوقوع بودن پيروزي جنبش اسلامي مطمئن‌تر نموده و با انتقاد و افشاي ابعاد سياستهاي تسليم‌طلبانه و ضداسلامي شاه و ايادي استكبار بين‌المللي به رهبري امريكا، مردم را به هوشياري سياسي نسبت به مقدرات كشور و ادامه مبارزه دعوت مي‌كند. عناوين پژوهش، مرتبط با اين فعاليتهاي ذكر شده هستند.

جبهه ملی دوم و شروع نهضت روحانیت

این مقاله به بررسی فعالیت جبهه ملی در عرصه سیاسی ایران،در زمانی كه نهضت روحانیت به رهبری امام خمینی(ره)، آغاز و تكوین یافته یعنی در اوایل دهه1340ش میپردازد. البته در آغاز بصورت مختصر،شكل گیری جبهه ملی دوم و بعد از آن نیز فعالیتهای گروه مذكور تا میانه سال1341ش یعنی شروع نهضت روحانیت را مورد توجه قرار میدهیم و سپس بطور مفصل بر روی رویكرد این گروه در قِبال جریانات سیاسی آن مقطعِ زمانی ایران در عرصه مبارزه با رژیم پهلوی (كه مصادف با شروع نهضت روحانیت بود) متمركز میشویم ودر نهایت نیز به اقدامات وموضع گیری گروه مورد بحث در ارتباط با قیام 15خرداد1342ش و مسائل ناشی از آن،تا آزادی امام خمینی(ره) از زندان در اواسط مرداد همان سال میپردازیم.

بهاییت: (1343 ـ 1340)

يكي از توطئه‌هاي استعماري در ايران، رواج فرقه‌هاي بابيه، شيخيه و بهایيت بود. از ميان اين فرق نيز فرقه ضاله بهایيت به دليل مساعدتهاي رژيم پهلوي نفوذ و گسترش بيشتري يافت. افزايش قدرت بهایيان در دوره پهلوي با توجه به وابستگي آشكار آنها با رژيم اسرائيل، حاكي از ارتباط اين دولت با دول استعمارگر و نقش اين كشورها در تصميم‌گيريهاي سياسي و اجتماعي ايران است. اما پس از كودتاي 28 مرداد 1332 ديكتاتوري قوي‌تر و مؤثرتري از ديكتاتوري رضاشاه در ايران به كمك بيگانگان حاکم شد. دولت امريكا و نماينده‌‌اش در خاورميانه يعني اسرائيل، در اين حمايتها در درجه اول اهميت قرار داشت. لذا از همين سالها ميدان عمل براي بهایيان به عنوان كارگزاراني مطمئن در دستگاههاي دولتي بيشتر شد. اين اقدام حكومت پهلوي، عكس‌العمل شديد روحانيت و مردم را به همراه داشت. بویژه علمایي كه انحراف و وابستگي اين فرقه را به خوبي درك كرده درصدد افشاي مقاصد شوم آن برآمدند. هدف استعمارگران از ايجاد اين فرقه، علت حمايت رژيم پهلوي از آنان، و واكنشهاي مردم و روحانيت، از جمله نكاتي است كه در اين مقاله بررسي شده است. ديدگاههاي امام خميني و برخوردهاي ايشان با اين فرقه ضاله در فاصله‌ سالهاي 1343 ـ 1340 بیشتر مورد توجه قرار گرفته است.

انقلاب سفيد شاه و قيام مردم

يكسال پس از تصويب قانون اصلاحات ارضي در هيئت دولت، جلسه‌اي در 19 دي ماه 1341 با شركت تعدادي از كشاورزان و مسئولان در يكي از سالنهاي ورزش تشكيل شد. در اين جلسه، شاه طي سخناني اصول شش‌‌گانه خود را با عنوان «انقلاب سفيد» اعلام كرد. سخنان شاه و اعلام رفراندوم براي تصويب اصول شش‌گانة انقلاب سفيد، واكنشهاي مختلفي داشت. غرب از اين طرف حمايت ‌كرد و آن‌را نشانة جدي از ارادة شاه در ايجاد تغييرهاي وسيع در ساختار اقتصادي و اجتماعي دانست. گرچه انقلاب سفيد براي مردم ايران منافعي نداشت، اما شاه از منافع سياسي كوتاه‌مدت آن بهره برد. در اوايل دهة 1340 وي در حالي كه موضع خود در عرصة سياسي همچنان حفظ كرده بود، فرايندي از بسيج فراگير كنترل شده نيز به راه انداخته بود و حمايت از رژيم خود را در ميان دهقانان، كارگران، زنان و دسته‌اي از روشنفكران و تكنوكراتها كه قبلاً به دلايلي از رژيم او ناراضي بودند گسترش داده بود...

مبانی اندیشه ای گروههای سیاسی اسلامگرا در ایران قبل از انقلاب اسلامی- قسمت دوم

در این مقاله نگارنده تلاش می‌کند تا به بررسی مبانی فکری گروههای سیاسی اسلامگرا در فاصله زمانی سالهای 1320 تا 1357 بپردازد؛ زیرا تبیین مواضع فکری و اختلافات نظری این گروهها، زمینه را برای درک بسیاری از چالشهای اندیشه‌ای بعد از انقلاب فراهم می‌آورد. هرچند بسیاری از گروههای یاد شده در کلیت اهدافی همچون مبارزه با استبداد، استعمار، ایجاد حکومت اسلامی، تلاش برای استقرار قوانین اسلامی و ... مشترک بودند؛ اما در نگاه عمیقتری می‌توان اختلافات فکری مهمی را نیز در دیدگاهها و مبانی اندیشه‌ای آنها مشاهده کرد که با پیروزی انقلاب و قرار گرفتن در محیطی جدید، این اختلافات زمینه بروز پیدا کرد و علت ظهور دیدگاههای مختلف در مقاطع تاریخی بعد از انقلاب گردید. این مقاله در دو قسمت تهیه شده که در قسمت اول مواضع فکری گروه اسلامگرا شامل فداییان اسلام، حزب ملل اسلامی، هیأت مؤتلفه و روحانیت مبارز مورد بحث قرار ‌گرفته و در این قسمت مواضع فکری نهضت آزادی و گروههای سوسیالیست اسلامگرا بویژه سازمان مجاهدین خلق مورد مطالعه قرار خواهد گرفت.

مبانی اندیشه ای گروههای سیاسی اسلامگرا در ایران قبل از انقلاب- قسمت اول

در این مقاله نگارنده تلاش می‌کند تا به بررسی مبانی فکری گروههای سیاسی اسلامگرا در فاصله زمانی سالهای 1320 تا 1357 بپردازد؛ زیرا تبیین مواضع فکری و اختلافات نظری این گروهها، زمینه را برای درک بسیاری از چالشهای اندیشه‌ای بعد از انقلاب فراهم می‌آورد.هرچند بسیاری از گروههای یاد شده در کلیت اهدافی همچون مبارزه با استبداد، استعمار، ایجاد حکومت اسلامی، تلاش برای استقرار قوانین اسلامی و ... مشترک بودند؛ اما در نگاه عمیقتری می‌توان اختلافات فکری مهمی را نیز در دیدگاهها و مبانی اندیشه‌ای آنها مشاهده کرد که با پیروزی انقلاب و قرار گرفتن در محیطی جدید، این اختلافات زمینه بروز پیدا کرد و علت ظهور دیدگاههای مختلف در مقاطع تاریخی بعد از انقلاب گردید. این مقاله در دو قسمت ارائه خواهد شد که در قسمت اول مواضع فکری گروه اسلامگرا شامل فداییان اسلام، حزب ملل اسلامی، هیأت مؤتلفه و روحانیت مبارز مورد بحث قرار می‌گیرد و در قسمت بعدی مواضع فکری نهضت آزادی و گروههای سوسیالیست اسلامگرا بویژه سازمان مجاهدین خلق مورد مطالعه قرار خواهد گرفت.

پیروزی نهایی انقلاب اسلامی (با نگاهی ویژه به انقلاب سفید)

در دوران معاصر پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، حادثه مهم و حیرت انگیزی برای جهانیان بود. این حادثه ی بزرگ قرن، از یكسو معادلات سیاسی استكبار را در ادامه ی سیاست سلطه و تقسیم استعماری جهان بر هم زد و از سوی دیگر، یكی از استوارترین رژیم های وابسته را كه از حمایت قدرت های بزرگ برخوردار بود، ریشه كن ساخت، و در كشوری چون ایران، با اهمیتی كه از نظر استراتژیكی و اقتصادی برای قدرت های بزرگ جهان دارد، تحولی سیاسی – مردمی و عظیم به وجود آورد و این جریان سیاسی، یك بار دیگر اسلام را به عنوان یك قدرت تعیین كننده در جهان مطرح نمود. این حرکت که از انقلاب سفید آغاز شده بود....

اراده يهوديان آمريكا در پس «انقلاب سفيد» شاه

در ابتداي دهه 1960 ميلادي ضرورت يك تجديد نظر اساسي در سياستهاي امريكا در برخورد با كشورهاي تحت سلطه به شدت احساس مي‌شد. زيرا حكومتهاي دست نشانده امريكا با خطر انقلابهاي مردمي مواجه‌ بودند. جان فيتزجرالد كندي، كانديداي حزب دمكرات براي رياست جمهوري، نظرات ويژه‌اي را مطرح كرد. اين نظرات پس از انتخاب او به رياست جمهوري، اساس سياستهاي امريكا قرار گرفت. هدف سياستهاي جديد، در كشورهاي تحت سلطه، اجراي اصلاحات از بالا به پايين به منظور جلوگيري از انقلاب قهرآميز توده‌ها و ايجاد مانع در راه توسعه نفوذ اتحاد شوروي بود كه باعنوان «اتحاد براي پيشرفت» مطرح و به دست اجرا سپرده شد.